Van 2 maart 2018 tot 28 oktober 2019 was in het Airbornemuseum Hartenstein in Oosterbeek de tentoonstelling ‘Het Netwerk’ te zien. Deze tentoonstelling geeft een nieuwe kijk op het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in Arnhem en omgeving.
Er zal zeker ook aandacht besteed worden aan enkele prominente figuren uit de Arnhemse ondergrondse die in onze wijk hebben gewoond.
Een van de belangrijkste verzetsgroepen in Arnhem was de “Groep Kruijff”.
Ingenieur P.C. Kruijff (geb. 1909, alias Piet van Arnhem’) Fotocollectie Gemeentearchief Barneveld |
Ir. P.C. Kruijff was een oud-reserveofficier die in 1940 naar Arnhem kwam om bij de AKU (Algemene Kunstzijde Unie, voorganger van de AKZO) als scheikundig ingenieur aan het werk te gaan bij de nieuwe celvezelfabriek in de Kleefse Waard. Hij was afkomstig uit Woerden, waar hij al contacten had met een van de oudste verzetsgroepen, het ‘Legioen Oud-Frontstrijders’ (LOF), dat vooral bestond uit oud-militairen. In Arnhem kwam hij via het LOF opnieuw in aanraking met het verzet. In december 1940 verhuisde hij naar zijn nieuwe woning, Laan van Klarenbeek 108 . Eind 1941 werd hij de leider van de Arnhemse afdeling van het LOF.
Laan Van Klarenbeek 108 | |
Bert Deuss (1910-2000) |
Een ander prominent lid van de Knokploeg was Bert Deuss. Hij woonde met zijn gezin aan de Laan van Klarenbeek 41, op de hoek met de Verlengde Prümelaan. Ook hij werkte bij de AKU. In december 1941 werd hij overgeplaatst van het kantoor aan de Vosdijk naar de fabriek op de Kleefse Waard. Het uitgestrekte fabrieksterrein vormde een broedplaats voor illegale activiteiten waar Deuss zich graag bij aansloot. Deuss en Kruijff kenden elkaar van het werk en uit de straat. In 1943 begonnen zij, met een aantal anderen, met de opbouw van een Knokploeg.
De Knokploegen (KP) waren ontstaan vanuit de ‘Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers’ (LO). Om die onderduikers te kunnen helpen waren distributiebonnen, valse documenten en identiteitspapieren nodig. De Knokploegen zorgden hiervoor door in te breken, overvallen te plegen en documenten te vervalsen. De Arnhemse Knokploeg was een buitenbeentje, want deze was niet ontstaan vanuit de Landelijke Organisatie. De “Groep Kruijff”hield zich vanaf het begin af aan vooral bezig met het opbouwen van een informatienetwerk, spionage, sabotage en aanslagen. Pas eind augustus 1944 zou de groep zich aansluiten bij de LKP, de Landelijke Knokploegen.
Begin 1943 werd het hoofdkantoor van de PTT overgeplaatst van Den Haag naar Arnhem. Onder de meeverhuisde medewerkers was de telefoonexpert Nico de Bode. Ook hij sloot zich aan bij de “Groep Kruijff”. Met zijn expertise maakte hij het mogelijk om met behulp van een geheim, interlokaal dienstlijnencircuit van de PTT illegaal automatisch te kunnen bellen door heel het land. Heel belangrijk voor de communicatiemogelijkheden van de groep. Nico de Bode zat later ondergedoken bij de familie Van Asperen aan, alweer, de Laan van Klarenbeek, op nr 125. Op Karthuizerstraat nummer 74 woonde ingenieur J.J. Kwak. Vanwege zijn werk bij de AKU had hij zijn telefoon mogen houden. Hiervandaan konden de verzetsmensen bellen met het hoofdkwartier.
Werd er in 1943 nog vooral aandacht besteed aan het opbouwen van het netwerk, het jaar 1944 was het jaar waarin het meeste gebeurde. de productie van de fabriek op de Kleefse Waard werd regelmatig gesaboteerd. Plattegronden van het vliegveld Deelen werden door contacten op de basis gekopieerd en doorgestuurd naar Londen. Met succes want al snel volgden bombardementen. Ook verzorgden de groep de verspreiding van de illegale krant ‘Ons Volk’
De ‘Groep Kruijff’ verspreidde o.a. de illegale krant Ons Volk die vanaf 7 oktober 1943 tot en met 5 juli 1945 verscheen. Bron:delpher.nl |
Omdat het verzetswerk nu zoveel tijd in beslag nam schreef huisarts Schoemaker van Huijghenslaan 2 voor Deuss een verklaring van arbeidsongeschiktheid. Om te voorkomen dat hij opgepakt zou worden door de Duitsers had Bert Deuss een schuilplaats gemaakt onder het dak van de erker van zijn huis aan de Laan van Klarenbeek. Deze was bereikbaar vanuit een muurkast in de slaapkamer.
Laan van Klarenbeek 41 met de erker waar onder het dak de schuilruimte gelegen was. (gezien vanaf de hoek met de Verlengde Prümelaan). Foto: Kees van Koppenhagen |
In de zomer van 1944 dook de marineofficier Charles Douw van der Krap in Arnhem op. Hij was uit het krijgsgevangenkamp Stanislau in Polen ontsnapt en bij de Philipsfabriek aldaar terecht gekomen. Na de opstand in Warschau kwam hij samen met Philips-directeur Walterscheid in de auto van een zekere Vermeulen, die ook hij Philips Polen werkte, naar Nederland. Deze Vermeulen bracht Douw van der Krap naar zijn broer, de kaashandelaar C.J.F. Vermeulen op Karthuizerstraat 68.
Charles Douw van der Krap (1908-1995) in 1950. Hij was korte tijd ondergebracht op Karthuizerstraat 68 Door J.D. Noske / Anefo – Nationaal Archief, CC BY-SA 3.0 nl |
Piet Kruijff en Bert Deuss kregen daar contact met hem en brachten Douw van der Krap onder in Oosterbeek. Daar bleef hij tot zondag 22 oktober (na de slag om Arnhem), toen hij met een groep van circa 40 Engelsen de Rijn kon oversteken naar bevrijd gebied. Dit alles werd begeleid door de verzetsgroep van Piet Kruijff. Deze ontsnapping – naar later bleek de grootste militaire ontsnapping uit de Tweede Wereldoorlog – kreeg de naam “Pegasus I”.
In augustus 1944 sloot de Knokploeg Piet Kruijff zich aan bij de landelijke Knokploegen (LKP)
Dat hield in dat die nu onder de Gewestelijke Sabotage Commandant in Apeldoorn viel. In die tijd begon de KP ook met het plegen van aanslagen. Vanuit het geallieerde hoofdkwartier in Normandië was de opdracht gekomen om de spoorlijnen rondom Arnhem op te blazen, maar daarbij geen onherstelbare schade aan te richten. Bij de voorgenomen operatie Market Garden, waarvan het verzet niets wist, moesten de geallieerden zelf van het spoor gebruik kunnen maken. Vanuit Apeldoorn werd dynamiet aangevoerd, die opgeslagen werd in de woning van twee dames aan de Laan van Klarenbeek (huisnummer niet bekend). Daar was ook explosievenman Theo de Munck ingekwartierd.
In totaal voerde de Groep Kruijff tussen 3 en 17 september ruim 20 behoorlijke aanvallen uit op spoorlijnen. Ook werden telefoonkabels en een hoogspanningskabel vernield.
De meest dramatische was wel de aanslag op het viaduct bij de Schaapsdrift (nu Wichard van Pontlaan) in de nacht van 15 september. De reactie van de bezetter was ongekend fel. Als de daders zich niet meldden zouden er willekeurige Arnhemmers worden gefusilleerd.
Voor Kruijff was aangeven onbespreekbaar. Anderen uit de groep raakten door dit duivelse dilemma in een ernstig gewetensconflict. Maar ze hebben gelukkig nooit een keuze hoeven maken. Op 17 september, kort voor het ultimatum afliep vielen de geallieerden aan en was de Slag om Arnhem begonnen.
Het viaduct bij de Schaapsdrift dat in de nacht van 15 september door de Groep Kruijff werd opgeblazen. Foto: Raayen, Fotocollectie Gelders Archief |
Het ultimatum van de bezetter. Voor zondag 17 september moesten de daders zich melden. Arnhemsche Courant 16-9-1944. Bron:.delpher.nl |
In het Historisch Nieuwsblad van mei 1919 staat een artikel over Charles Douw van der Krap.
Bronnen:
· P. Dijkerman, in Arnhem de Genoeglijkste ‘De Arnhemse LO en KP. Over het Arnhemse verzet’ afl. 20/3 (2000), p.96-109.
· Peter Dijkerman, in Arnhem de Genoeglijkste ‘Geschiedenis van Arnhem in de bezettingstijd’ afl. 24/3 (2004), p.119-134.
· A.J.P. Deuss en L.A. Deuss- te Poel, ‘Terugblik…op de belevenissen en spanningen van Albert en Louise Deuss – te Poel uit de periode in en om
Wereldoorlog II. 1994 (Gelders Archief, Documentatiecollectie Tweede Wereldoorlog)
· P.R.A. van Iddekinge, Arnhem 44/45 : evacuatie, verwoesting, plundering, bevrijding, terugkeer. Arnhem 1981.
· H. Wilbrink, De Groep-“Kruijff”. Een illegale verzetsgroep in Arnhem gedurende de jaren 1940-1944. 1983
Als kind nog enkele keren via de muurkast in die schuilplaats gezeten op de Laan van Klarenbeek.
Broer Rob (toen negen jaar oud) vond daar na de oorlog nog twee rolletjes centen (vooroorlogs, en niks meer waard). Daarvan heeft hij de andere kinderen in de straat op ijsjes getracteerd. De ijscoman had niks in de gaten!
Goedendag,
Ik ben de biografie van mijn vader Nico de Bode aan het schrijven op basis van interviews die ik eind jaren ’90 met hem heb gehouden. Ik ben ook op zoek naar het huisnummer aan de Laan van Klarenbeek. Ik ben wel in het bezit van een foto van het huis met de geheime telefoonverbindingen, maar ik kan het nummer er niet op zien.
Beste Xandra,
zou je ons een foto kunnen sturen van het bewuste huis? Wellicht herkennen wij het. Mail maar naar mij persoonlijk
frielingua@hotmail.com
dan kunnen wij verder ‘privé’ corresponderen.
Groet van Mariette Frieling, contactpersoon Werkgroep Historie
Beste Xandra, weet niet of u nog op zoek bent naar meer info. Maar ik ken iemand die tijdens en na de oorlog op de laan van Klarenbeek gewoond heeft.
Mocht u dat willen u kunt mij bereiken op helmavandersandt@hotmmail.com
Met vriendelijke groet, Helma